Охирги вақтда ушбу мавзу қай даражада ёритилишини ҳисобга олган ҳолда, сиз албатта рақамли валюталар ҳақида озми-кўпми эшитгансиз. Дўконларда тўловлар биткоинларда қабул қилинмасада, криптовалюталар рақамли дунёда ўзининг мустаҳкам ўрнига эга бўлиб улгурганлиги аниқ ҳолат. Ушбу мақоламизда биз, рақамли валюталар билан боғлиқ бўлган барчани хавотирга солаётган мавзу – яширин майнинг ва криптожекинг (cryptojacking) мавзусини кўриб чиқамиз.
Сўзимиз бошида криптожекинг нима эканлиги ҳақида гапириб ўтсак. Агар Сиз криптовалюталар мавзусини ўрганган бўлсангиз, уларга ҳисоблаш қуввати орқали эришилишидан хабардорсиз. Ушбу жараён майнинг (mining) деб аталади, бизнинг тилда “рақамли валютага эришиш, топиш ёки қўлга киритиш” маъносини англатади. Мақоламизда ушбу иборалардан матндаги маъно келиши қараб фойдаланмиз.
Криптовалюталарни қўлга киритиш калити бўлиб муайян математик масалаларни ечиш ҳисобланганлиги боис майнерлар имкон қадар максимал даражадаги ҳисоблаш қувватидан фойдаланишга интиладилар. Одатда, бу ускуналар тузилмасининг апгрейди (замонавий талабларга мос келтириш) билан ёки майнинг учун мўлжалланган махсус компьютерларни (mining rigs деб аталади) харид қилиш билан боғлиқ бўлади.
Бироқ криптовалюталарга эришишнинг яна бир бошқа ёмон йў ли ҳам бор, яъни бошқа фойдаланувчиларнинг процессорларидан, улар бехабар бўлган ҳолда, фойдаланиш. Ушбу усулнинг асосида ҳуруж амалга оширилган компьютер ва серверларда майнинг учунг дастурий таъминот жойлаштириш ётади. Ушбу дастурий таъминот юқтирилган компьютер ёки юқтирилган сайт фойдаланувчилари процессорининг ҳисоблаш қувватидан рақамли валютани яширин ўл билан қўлга киритиш учун фойдаланади. Хўш криптожекингни ўзи нима ва бу схемада у қандай ўрин эгаллайди?
Криптожекинг (cryptojacking) ёки яширин майнинг деб айни, қонунбузарлар майнер-дастур ўрнатилган сайтдан фодаланувчиларининг процессорларидан фойдаланиш жараёни аталади.
ЯШИРИН МАЙНИНГ ҚАНДАЙ ИШЛАЙДИ
Бутун жараён сайтга JavaScript коди кўринишида майнер юкланишидан бошланади. Ушбу файлни, ҳам сайт эгасининг ўзи, ҳам бундай сатни бузган кибержиноятчи жойлаштириши мумкин. Фойдаланувчи майнер жойлаштирилган сайтга кирган заҳоти JavaScript-файли ишга тушади ва рақамли валютани қўлга киритиш учун сайт фойдаланувчисининг компьютери қувватидан фойдалана бошлайди. Яъни, бундай фойдаланувчи сайтда ўтирар экан, унинг ресурслари ушбу сайтга майнер ўрнатганлар учун ишлайди. Скриптдан майнинг учун назоратсиз фойдаланиш зарар келтириши мумкин, чунки фойдаланувчининг компьютерига қўшимча зўриқиш юклайди. Энг яхши ҳолатда бу, ускуна ишининг секинлашувига, аянчлироқ ҳолатларда эса процессорнинг қизиб кетишига, компьютернинг осилиб қолишига, тўсатдан ўчиб қолишига ёки ҳатто баъзи қурилмаларнинг шикастланишига олиб келади.
Яширин майнинг тушунчаси ўз ичига фойдаланувчининг розилигисиз ва огоҳлантирилишисиз сайт унинг ресурларидан фойдаланишини қамраб олишини қайд этиб ўтиш зарур. Фойдаланувчини, унинг процессори криптовалютани қўлга киритиш учун ишлатилаётгани ҳақида огоҳлантирувчи, унга ўз ҳисобидан майнинг амалга оширилишидан воз кечиш имкониятини берувчи ҳамда қўлга киритиш жараёнини ишга тушириш эвазига муайян стимул таклиф қилувчи хизмат кўрсатиш фаолияти криптожекинг бўлиб ҳисобланмайди. Мисол тариқасида майнинг учун таниқли бўлган Coinhive скриптини кўриб чиқамиз.
У веб-усталарига ва сайт эгаларига, кейинчалик ўз сайтига ўрнатиши мумкин бўлган, скрипт-майнерни яратишга имкон беради, у орқали фодаланувчиларга бепул ёки ўйин валютаси эвазига контентга кириш рухсати берилади. Ушбу усуллар қонуний ҳисобланади, бироқ қонунбузарлар ҳам орқада қолаётганлари йўқ, улар ҳам ўз ёвуз ниятларида Coinhive дан фойдаланишлари мумкин. Яширин майнинг ёки криптожекингнинг амалдаги ёрқин мисоли сифатида дунёдаги энг йирик BitTorrent-индексатори ва The Pirate Bay («Қароқчилар бухтаси») .torrent-файлларини қидириш каталогининг криптовалюталар майнинги фойдасига ўз сайтларида реклама кўрсатишдан воз кечганини келтирса бўлади. Бунинг устига, The Pirate Bay веб-усталари реклама эълонларини тегишли равишда олиб ташламаганлари етмаганидек, майнер биронта фойдаланувчини огоҳлантирмасдан ҳамда ўз ҳисобидан криптовалютани қўлга киритишдан воз кечиш имокниятисиз ўрнатилган. Ушбу усуллар, ресурсларидан розилигисиз фойдаланилаётганини сезган фойдаланувчилар томонидан анчагина норозиликлар туғилишига олиб келди.
УНДАН ҲИМОЯЛАНИШ УСУЛЛАРИ
Агар сайт эгаси майнинг учун скриптдан қонун доирасида фойдаланса, Сиз бундай скрипт мавжудлиги ҳақида огоҳлантириласиз, шунингдек Сизга ресурсга кирган вақтингизда рақамли валютани қўлга киритишдан воз кечиш имконияти ҳам берилади. Бироқ, агар биз фойдаланувчилар ҳисобидан амалга ошириладиган майнингнинг ноқонуний усуллари ҳақида сўз юритсак, у ҳолда Сизнинг ҳисобингиздан яширин тарзда криптовалютани қўлга киритишдан ҳимояланишда ёрдам берадиган баъзи тадбирлар мавжудлигидан хабардор бўлишингиз лозим.
МАЙНЕРНИ ОДДИЙ ВОСИТАЛАР ЁРДАМИДА ИДЕНТИФИКАЦИЯ ҚИЛАМИЗ
Яширин майнер ўрнатилган сайтга кирганингизда, Сизнинг компьютерингниз ресурслари рақамли валютани қидириб топиш учун сарфланади. Шу сабабли, ёвуз ниятли шахсларнинг ресурсида ишлаётганда, компьютерингниз процессорининг ресурсларидан фойдаланиш даражаси анчага кўтарилади. Агар у ёки бу сайтга кирганингизда процессор ресурларининг истеъмолини ноодатий бўлган юқори фаоллигини кузатсангиз, билингки, бу криптожекинг бўлиши мумкин. Ресруслар истеъмолини операцион тизимга ўрнатилган воситалар ёрдамида текшириш мумкин. Масалан, Windows тизимларида CPU қанчалик юкланганлигни кўришингиз мумкин, бунинг учун Ctrl + Shift + ESC тугмаларини бирданига босиш, сўнг “Performance” иловасига ўтиш лозим.
Баъзан процессордан фойдаланишни текшириш ҳам керак бўлмай қолади, чунки Сиз буни процессорнинг керакли ҳароратини таъминлаб турувчи вентиляторларнинг меъёридан ҳам тезроқ айланишидан билиб оласиз. Қайд этиб ўтиш керак-ки, процессор ресурсларининг истеъмоли ҳар доим ҳам майнинг учун мўлжалланган яширин скриптдан далолат бермайди. Дейлик, агар Сизнинг компьютерингизнинг унумдорлиги етарли даражада бўлмаса, ва Сиз замонавий веб-технологиялар ёрдамида тасвирланган дизайннинг кўп сонли график элементлари мавжуд бўлган сайтга кирсангиз, бу ҳолат ушбу “гўзалликни” тасвирлаб беришга уринаётган процессорнинг фаоллигини меъёрдан ортиқ ошириб юборади.
Бироқ, Сиз процессорингизда жиддий юкланишни оддий матнли мақолада сезиб қолсангиз, бу сайтда яширин майнер мавжудлигидан белги ҳисобланади.
ЗАРАРЛИ СКРИПТНИ БЛОКЛАЙМИЗ
Криптожекинг сайтга ўрнатилган скрипт орқали ишлашини ҳисобга олган ҳолда Сиз уни юкланишини чеклашингиз мумкин. Буни AdBlock каби рекламани блокловчи тўлиқ уддалаши мумкин. Бундан ташқари, AntiMiner га ўхшаш махсус плагинлар ҳам мавжуд, уларнинг мақсади – майнинг учун мўлжалланган скриптлар ишини тўхтатиш. Шунингдек Anti-WebMiner каби ечимларни ҳам тавсия қилиш мумкин, у ёвуз ниятларни амалга оширишга йўналтирилган JavaScript-кодининг ишини блоклайди.
Энди бизда криптожекинг ўзидан нимани акс этиши тўғрисида базавий маълумот бор. Шу билан бирга, Сизнинг ҳисобингиздан рақамли валютани яширин тарзда қўлга киритишга қарши қандай чоралар қўлланиши лозимлигини кўриб чиқдик. Албатта, бунданда мураккаб сценарийлар ҳам мавжуд, масалан Word ҳужжатлари ичидаги майнинг – қонун бузарлар ҳам ривожланиб боради. Ҳар қандай ҳолатда, яширин майнерлар ҳатто YouTube даги реклама ва Google дан тақдим қилинган DoubleClick реклама хизматида ҳамда GTA ўйини учун мўлжалланган Россиянинг модида аниқланганлигини эътиборга олиб, эҳтиёт ва сергак бўлмоқ зарур.
Кибержиноятчиларнинг ривожланиш тенденцияси бироз ҳавотирга солмоқда, чунки яқиндагина улар илова ёпилганидан сўнг ҳам майнингни амалга ошириш усулини кашф этдилар. Мобиль қурилмалар эгалари ҳам майнерлардан эҳтиёт бўлиши зарур, чунки Android даги смартфонлар жисмонан йўқ қилинганлик ҳолатлари рўй берган. Бироқ бу ҳақида биз кейинги мақолаларимиздан бирида сўз юритамиз.
