Ҳозирги кунда кўпчилик компьютер фойдаланувчилари ҳар куни фойдаланиладиган технологиялар ҳақида ўйламасдан Интернетга киришади. Интернетсиз ҳаёт имконсиз деб айтишимиз мумкин. Бу ажабланарли ҳолат эмас, чунки ҳаётимизнинг деярли барча соҳалари аллақачон интернетга боғланиб бўлган. У бизнинг ҳаётимизга шунчалик чуқур кириб кетдики, интернетсиз бирон-бир ишимизни битиши мушкул бўлиб қолди.
Нима бўлишидан қатъи назар, биз доимо Интернетга мурожаат қиламиз, агар касал бўлиб қолсак, албатта, энг биринчилардан бўлиб онлайн консультация олишга уринамиз, агар саёҳат қилмоқчи бўлсак, у ҳолда чипталарни онлайн сотиб олсак қулайроқ бўлади, агар биз меҳмонларни таклиф қилган бўлсак-чи, у ҳолда тезда тармоқлардаги мазали таомлар рўйхатини, тайёрлаш жараёнини кузатамиз, бирон бир нарса сотиб олмоқчи бўлсак, аввал интернетни кўриб чиқамиз, нархини сўраймиз. Интернетда ҳар қандай саволга жавоб бор, деб ишонамиз.
Бироқ, қандай уланишлар Интернетга уланишимизга имкон беришини ҳеч ўйлаб кўрганмисиз?
Келинг, йиллар давомида ва бугунги кунда фойдаланилган турли хил Интернет уланишларини кўриб чиқайлик. Вақт ўтиши билан Интернетга кириш қандай ривожланганлигини кўриб чиқамиз ва ҳар бир усул қандай ишлашини ўрганамиз.
“Интернет провайдери” тушунчаси
Ишни бошлашдан олдин, Интернет-провайдер (ISP)¹ нима эканлигини билиш муҳимдир. Ҳар ким ўз компьютеридан мустақил қурилма сифатида фойдаланиши ёки маҳаллий тармоқдаги бошқа компьютерларга уланиши мумкин бўлса-да, Интернетда мавжуд бўлган кенг манбаларга уланиш учун Интернет-провайдер орқали ўтишингиз керак.
Интернет-провайдер — бу шунчаки ўз мижозларига Интернетга киришни таъминлайдиган компания бўлиб, Uztelekom, UMS, Beeline, Ucell ва бошқаларни мисол қилиб келтириш мумкин. Ушбу компаниялар Интернетга тез ва осон киришни таъминлайдиган кенг тармоқ инфратузилмасига эга.
Провайдерлар мижозларни Интернетга улаш учун қандай технологиядан фойдаланади. Келинг, Интернетга уланишнинг энг кенг тарқалган шаклларини кўриб чиқайлик.
Симли Интернетга уланиш турлари
Биринчидан, биз симли Интернетга кириш технологияларини кўриб чиқамиз. Улар одатда уйдан Интернетга киришга имкон беради.
Кабел уланиши
Кабел — юқори тезликдаги Интернетга киришнинг кенг тарқалган усули бўлиб, кабел телевидениеси хизматлари учун ишлатиладиган бир хил турдаги мис кабелдан фойдаланилади. DOCSIS² (рақамли маълумотлар хизмати интерфейси спецификацияси) деб номланган стандартни қўллаган ҳолда, мос келадиган модем телевизор сигналларини Интернет маълумотлар сигналларидан саралаши мумкин, шунинг учун иккаласи ҳам бир қаторда ишлайди.
Кабел ҳали ҳам кенг полосали уланиш усули бўлса-да, у замонавийроқ усуллар орасида жиддий рақобатга эга. Кабел Интернетидан барқарор тезликни кутишингиз мумкин, аммо бу энг кучли технология эмас.
Оптик толали уланиш
Оптик толали Интернет уланиши уй Интернети учун энг тезкор вариантлардан биридир. Маълумотни узатиш учун анъанавий кабел ўрнига ёруғлик сигналлари ишлатилади. Манба охирида узатгич электр сигналларини ёруғликка айлантиради. Кейин бу ёруғлик махсус шиша ёки пластмасса кабел орқали акс эттирилади. Белгиланган жойга етиб келганида, қабул қилувчи томон ёруғликни компьютерингиз фойдаланиши мумкин бўлган маълумотларга айлантиради.
Сиз кутганингиздек, ёруғлик симлар орқали ўтадиган электр энергиясига қараганда тезроқ тарқалади. Aфсуски, оптик толали тармоқлар кабел тармоқлари каби кенг тарқалган эмас ва янги линияларни ётқизиш катта маблағ талаб этади. Шунинг учун бу турдаги уланиш баъзи ҳудудларда мавжуд эмас.
Ушбу турдаги киришни тавсифлаш учун биз уйга тола атамасидан фойдаланамиз. Бироқ, оптик толали кабел кўплаб бошқа мақсадларда, масалан, океан бўйлаб линияларни ётқизиш учун ишлатилади. Оптик толалар маълумотларни кабелга қараганда анча узоқ масофаларга самарали узата олади, бу эса бундай вазиятларда жуда фойдали бўлади.
DSL³ Интернетга кириш
Рақамли абонент линияси деган маънони англатадиган DSL рақамли маълумотларни узатиш учун мавжуд телефон линияларидан фойдаланади. Маълумотлар овозли қўнғироқларга қараганда юқори частотада узатилганлиги сабабли сиз бир вақтнинг ўзида Интернетдан фойдаланишингиз ва телефонда гаплашишингиз мумкин.
DSL ёрдамида сиз овоз ва маълумот сигналларини ажратувчи жисмоний филтр ўрнатасиз. Aкс ҳолда, телефонда гаплашаётганда сиз тешувчи ҳуштак эшитасиз.
Бу атама деярли ҳар доим ассиметрик DSL га ишора қилади, яъни юклаб олиш ва юклаш тезлиги бошқача. Бу мантиқий, чунки кўпчилик Интернетдан юклагандан кўра кўпроқ контентни юклаб олади.
DSL бугунги кунда ҳам, айниқса ишончли кабел инфратузилмаси бўлмаган жойларда таклиф қилинмоқда. Aгар сизга тезкор уланиш керак бўлмаса, бу мақбулдир, аммо бугунги Интернет билан унинг имкониятлари кўпинча етарли эмас.
Комутатор уланиш
Комутатор уланиши ҳозир жуда кам учрайди, лекин қисқача айтиб ўтиш жоиз, чунки бу Интернетга киришнинг биринчи кенг тарқалган усули ҳисобланади.
DSL каби, у Интернетга уланиш учун телефон линияларидан фойдаланади. Бироқ, DSL -дан фарқли ўлароқ, бир вақтнинг ўзида фақат битта турдаги сигнал чизиқ бўйлаб ўтиши мумкин. Комутатор модем компютердан олинган рақамли сигналларни телефон линияси бўйлаб тарқаладиган аналог сигналларга айлантиради ва провайдер серверига “телефон қўнғироғи”ни амалга оширади.
Aлбатта, бу ўрнатиш жуда кўп чекловларга эга. Aналог териш сигнали рақамли сигналларга нисбатан самарасиз. Ва, афсуски, сиз онлайн бўлганингизда телефон қўнғироғи сизни Интернетдан чиқариб юборади.
Уйдан ташқарида симсиз Интернетга кириш жуда кенг тарқалган
ва унинг қуйидаги турлари мавжуд.
Сунъий йўлдош Интернети
Сунъий йўлдош Интернети, номидан ҳам кўриниб турибдики, орбитада сунъий йўлдошлар ёрдамидаги симсиз ечимдир. Бу кўриш линияси технологиясидир, шунинг учун уйингизга хизмат кўрсатувчи сунъий йўлдошга қаратилган антеннани ўрнатиш учун сизга тажирбали мутахассис керак бўлади.
Сиз билганингиздек, сигнал қанчалик узоқроқ бўлса, у шунчалик ёмонлашади. Сунъий йўлдош антенналари 60 000 км дан ортиқ масофада жойлашганлиги сабабли, улар кўпинча жуда кўп кечикишларга эга. Бу реал вақтдаги алоқа сифатини пасайтириши мумкин.
Сунъий йўлдош Интернетининг яна бир муаммоси шундаки, у сигнални катта майдонга узатади. Сунъий йўлдош уланишидан фойдаланадиган яқин атрофдаги ҳар бир киши кенг тарқалган тармоқдан фойдаланишига тўғри келади.
Бу чекка ҳудудлардаги кўпчилик учун Интернетга киришнинг ягона йўлидир, аммо бошқа имкониятлар бўлса, бу тавсия этилмайди.
Кенг полосали Мобил уланиш
Симсиз Интернетга уланиш турли шаклларда бўлиши мумкин.
Сунъий йўлдош Интернетга ўхшаб, уй учун мўлжалланган симсиз кенг полосали уланиш провайдердан кабелларсиз сигнал қабул қилиш имконини беради. Бу уланиш ҳам мукаммал эмас, чунки у сунъий йўлдош Интернети билан бир хил камчиликларга эга, жумладан тезликнинг пастлиги ва шовқинларга мойиллик. Aксарият ҳолларда “мобил Интернет” деганда биз мобил телефонлардаги симсиз уланиш технологияларини назарда тутамиз. Смартфонлар симсиз радио тўлқинларни узатади ва қабул қилади, бу уларга рақамли маълумотларни, шунингдек, овозли қўнғироқларни узатиш имконини беради.
Мобил Интернет шунингдек, ноутбукни деярли ҳамма жойда тармоққа улаш имконини беради ва автомобилда ҳам Wi-Fi га муқобил сифатида фойдаланиш мумкин. Уяли тармоқ провайдерлари LTE каби мобил технологиялар орқали провайдерингиз тармоғига уланиш имконини берувчи USB-модемлар ва бошқа мобил Интернет қурилмаларини сотадилар. Бу Wi-Fi тармоғига уланмасдан Интернетда кезиш имконини беради.
Ўзбекистонда симли Интернет инфратузилмаси ҳолати
Замонавий телекоммуникация инфратузилмасининг барпо этилиши рақамли иқтисодиёт ривожланиши учун энг муҳим омиллардан бири.
Бу борада Ўзбекистонда бир қатор ишлар амалга оширилмоқда.
Халқаро Интернет тармоғига уланишнинг умумий ўтказувчанлик имконияти 1 800 Гигабит/секундни ташкил этиб, амалга оширилаётган лойиҳалар натижасида 2022 йил якунига қадар 3 200 Гигабит/секундгача кенгайтирилади.
2021 йилда маълумотлар узатиш тармоғининг ўтказувчанлик қобилияти вилоят ва туман марказларида 1,5 баробарга ошди. Телекоммуникация тармоғини ривожлантириш мақсадида қўшимча 50 минг километр оптик-толали алоқа линиялари қурилиб, уларнинг умумий узунлиги 118 минг километрга етказилди. Бунинг натижасида аҳоли масканларининг
67 фоизига мазкур тармоқ кириб борди. Оптик тармоқни кенгайтириш бўйича амалга оширилаётган ишлар келгуси йилларда ҳам шу суръатда давом эттирилиши белгиланган.
Аҳолига юқори тезликдаги Интернет хизматларини кўрсатиш қурилмаларининг умумий сиғими 3,6 млн.га етказилди. Оператор
ва провайдерларга Интернет хизматлари учун тариф 2020 йилга нисбатан
42,9 фоизга арзонлаштирилиб, 1 Мбит/с учун 30,0 минг сўмни ташкил этмоқда. Бугунги кунга келиб 95 фоиз аҳоли масканлари мобил Интернет билан қамраб олинган, 54 фоиз уй хўжаликларига юқори тезликдаги Интернетга уланиш имкони яратилган.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2021 йил 19 ноябрда “Ўзбекистон Республикаси телекоммуникация инфратузилмасини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 699-сон қарори қабул қилинди. Мазкур қарорга мувофиқ келгуси тўрт йилда оптик толали алоқа линияларини республикадаги барча аҳоли масканларига етказиб бориш, барча хонадонлар учун юқори тезликдаги Интернетдан фойдаланиш имкониятини яратиш ҳамда халқаро ва давлат аҳамиятига молик автомобиль йўлларини мобил Интернет қамрови билан таъминланади.
Хусусан 2023 йилгача:
— халқаро маълумотлар узатиш каналининг ўтказувчанлик қобилиятини 3,5 маротаба оширилади, шунингдек, мамлакатнинг транзит салоҳиятини Интернет трафик алмашинуви халқаро боғламаларида қўшимча учта уланиш нуқталари ташкил этилади;
— 150 минг км оптик толали алоқа линиялари қурилиб маълумотлар узатиш тармоғи кенгайтирилади ва кўрсатилаётган телекоммуникация хизматлари ҳажми оширилади;
— барча аҳоли пунктлари Интернет жаҳон ахборот тармоғига кенг полосали уланиш би лан қамраб олинади ҳамда барча вилоятлар марказларида бешинчи авлод тармоқлари босқичма-босқич жорий этилади;
— оптик толали алоқа линияларини барча аҳоли пунктларига етказилиб, аҳолининг камида 80 фоизи кенг полосали симли Интернет тармоғи билан таъминлади.
2021 йилда Ўзбекистоннинг халқаро рейтингдаги ўрни
Ўзбекистон Интернет тезлиги бўйича 224 та давлатдан иборат рейтингда 166-ўринни эгаллади. 2021 йилда Интернет тезлиги 2020 йилга нисбатан халқаро рейтингда 37 қаторга кўтарилди.
Британиянинг телекоммуникация хизматлари провайдерларини таққослашга ихтисослашган Cable.co.uk нашри ҳисоботида айтилишича, Ўзбекистонда 5 гигабайтлик файл ўртача 6,64 Мбит/с тезликда юклаб олинади. Ушбу кўрсаткич бўйича мамлакат 224 та давлат орасида
166-ўринни эгаллади.
Тадқиқотчиларнинг фикрича, дунёдаги энг тез Интернетдан Британияга қарашли Жерси ороли аҳолиси фойдаланади. У ерда Интернетнинг ўртача тезлиги 274 Мбит/с дан ошади. Бундан ташқари, Лихтенштейн (211,26 Мбит/с), Исландия (191,83 Мбит/с), Андорра (164,66 Мбит/с) ва Гибралтар (151,34 Мбит/с) рейтингнинг кучли бешлигидан жой олган.
МДҲ давлатлари орасида (11 та давлат) Россия энг яхши кўрсаткични намойиш этмоқда – мамлакатнинг ўртача тезлиги 35,66 Мбит/с ни ташкил этиб, умумий рейтингда 66-ўринни эгаллаш имконини берди. Кейинги ўринлар: Украина (25,26 Мбит/с, 77-ўрин), Беларус (19,86 Мбит/с, 92-ўрин), Арманистон (18,05 Мбит/с, 101-ўрин), Грузия (13,83 Мбит/с, 112-ўрин), Қирғизистон (7,44 Мбит/с, 155-ўрин), Ўзбекистон ( 6,64 Мбит/с, 166-ўрин), Тожикистон (1,82 Мбит/с, 211-ўрин). Ва ниҳоят, Туркманистон жаҳондаги энг секин Интернетга эга мамлакат сифатида умумий жадвални охиридаги
224-ўриндан жой олган – 0,50 Мбит/с. Бу ерда 5 гигабайтлик файлни юклаб олиш учун 22 соату 34 дақиқадан кўпроқ вақт кетади.
Британия нашри ўтган йиллар ҳисоботини ҳам эълон қилган бўлиб, мазкур ҳисоботда 2017 йилдан бери давлатларнинг Интернет тезлиги ҳақидаги маълумотлари мавжуд. Демак, 2017 йилда Ўзбекистон Интернет тезлиги рейтингида 189 та давлат орасида 178-ўринни эгаллаган. 2018 йилда мамлакат рейтингда бироз юқорига кўтарилиб, 200 та мамлакат ичида
184-ўринни қайд этган.
2019 йилда мамлакатимизда Интернет сифати янада яхшиланди ва бунинг натижасида Ўзбекистон 207 та давлат орасида 181-ўринга муносиб кўрилди, 2020 йилда эса мамлакатимиз 221 та давлат орасида 200-ўринни қўлга киритган эди.
[1] Инг. Internet Service Provider — фойдаланувчиларга Интернет ва тегишли хизматларга киришни таъминловчи ташкилот.
[2] Инг. Data Over Cable Service Interface Specifications — коаксиал (телевидение) кабел орқали кабел телевидениеси тармоқлари орқали маълумотларни узатиш стандартлари оиласи.
[3] Инг. Digital Subscriber Line – “рақамли абонент линияси” рақамли маълумотларни телефон симлари орқали узатиш имконини берувчи юқори тезликдаги Интернет технологияси.
“Ахборот технологиялари ва ахборот
ресурсларини ривожлантириш маркази”
давлат унитар корхонаси директори
Нозимжон Далибаев